Tupak katari
Julián Apaza Nina, jupax Tupak Katari, Katari janukasti Qatari sutimpi uñt’atataynawa (Ayo Ayo, suyu Sica Sica, 1750 – Chuqi Yapu, 15 uru Awti phaxsin aka 1781) aymara jupasti walpunrak ch’axwawayatayna khaya q’aranaktuqi Alto Piruwuksana (
Wuliwya), Bartolina Sisakullakampchikt’ata.
Jakawipa
trukañaJanira uka ch’axwawinak qalltkasasti jupax tata kuranakar yanaparitaynawa, ukjamarus t’anta luriri ukjamataynawa.
Aka Tupak Katari sutipsti pä sutitwa apthapitäna Tupaq Amaru II; maysatsti Tomás Katari Chayantan irptiripa.
Tupak Katari jilasti pusitunk waranqh jaqinakwa jawsthapitayna ukjamatwa Ch’uqiyapu markarux muyuntapxatayna (jichhaxa La Pazsutinixiwa), paykutiw muyuntapxatayna 1781, nayririnsti pallapallanakax tuwaqasipxataynawa.
Qhipirinsti Andrés Tupaq Amaru jilax Tupak Katariruw mayacht’asitayna, ukjamatwa wali purapat ch’amañchasipxatayna. Maysatsti pallapallanakamp jan ukax uñisir jaqinakaw uka mayacht’awxa tukjayapxatayna, ukjamata jiwayañataki.
Tupak Katari, Tomas Amaru jilanakaxa patak mayan urunakaw Ch’uqiyapu marakarux muyuntapxatayna, khaya 13 uru marzo phaxsit saraqatata 1781, pallapallanakax ukjam uñjasax Buenos aires markat juk’amp pallapallanakx aptayanipxarakitayna. Tata virrey Agustín de Jáuregüi jupax sumat askichxapxañäni sasaw sallqantañ munatäna, ukjamipansti janirakiw Tupak Katari jilax jayskataynati, ukjamatwa Achacachi markar purisin juk’amp ch’amañchasiriw saratayna. Yaqha jaqinakpachpaw ukjam uñjasax pallapallanakar awiskatapxatayna, ukjamipansti khaya 9 uru noviembre phaxsit saraqataruw 1781 marana, q’ara español jaqinakax katuntawayapxatayna.
Ukjam katuntasasti walrak t’aqhisiyapxatayna, suxta urunakaw walpun nuwsupxatayna, taksupxatayna, ukjatwa pusi qaqilunakaru chinkatapxatayna. Ukatsijanchipxa aksar uksaruw jakaskir ch’iyanuqupxatayna. Ukjam ch’iyanuqusasti Qullasuyu markan jakirinakarurakiw taqituqin uñachayapxatayna, jani mayampis khitis “sartasipxañanakapataki jupanak tuqi”. P’iqipasti khaysa K’iliK’ili (La Paz)tuqinkaskiwa, amparapasti khaysa Ayo Ayo tuqina, Ch’iqa amparapasti khaysa Achacachituqina; kupi charapasti khaysa Chulumani tuqina, ukjamaraki ch’iqa charapasti khaysa Caquiaviri tuqinraki, lluqupasti khä Radio San Gabriel tuqiwjana.
Tupak Kataristi janira jiwkasinxa wali jach’atpunwa art’asiwayatayna, sasina:
"Naya saparukiw jiwayapxitataxa nayxarusti, waranqha, waranqhanakaw kutt'anipxani..."