Qallamarka

Nayra Qallamarka ayllux 1910 ukjanakax mä qawqha jaqimpikiw chhijnuqasiwayatayna. Ukatx markjamax pusi jak’apur ayllunakampiw utt’ayasiwayxatayna. Chukiyawu markatx Qallamarkax janirakiw wali jayankkiti. Nayrapachax uksar sarañatakix janiw kuna jisk’a k'añaskunakas utjirïkänt sapxiwa. Ukjamïpanx uka markan jakasirinakax q’ipinakapx qalakayutkamakw khumnaqapxirïtayna.

Marka Qallamarka

Asinta pacha

Uka maranakax munañan wiraxuchanakakiw taqpach uraqinakats yatipxirïn sapxiwa. Ayllun jakasirinakax janiw mä jisk’a uraqinipkataynasa. Jupanakax jach’a wiraxuchanakatakikiw irnaqapxirïtayna. Chiqansa, q’aranakax janiw aymaranakan kun yatiqañanakaps munapxirïkataynati. Jupanakakakiw wali yatiñanipxirïtayna. Maysatxa, ayllunkirinakax janiw mayniruk yupaychañx jatipxirikataynati, jupanakax mayja iyawsäwinïxataynawa.

• Kamachinak mayjt’äwit aksaru: Kunayman unxtasïwinak utjipan 1952 maranx jilïr irpiri Victor Paz Estenssoro jupaw q'ara jaqinakan ayllunakat sarxapxañapatak mä kamachi apsuwayatayna. Ukat qhipa maranakatw uka markankirinakax mä juk’a samart’äws jikxatawayapxatayna.

Qhipa maranakatx jupanakax irpirinaks mayamp utt’ayasxapxarakitaynawa. Ukatx jisk’a yatiqañ utaru kunaw ullañ qillqañ yatiqañatak sarxapxarakitayna.

Ukampins, janiw jach’a yatiqañ utanakarux wayn tawaqunakax mantañ atipkänti, kunati ukapachanakanx sinti jisk’achasiñanakaw utjirïna sapxarakiwa.

Ukatx kunayman may maya saräwinakaw utjirïtayna, sañäni: tatitur yupaychaña, waxt’äwinaka, ch'allañanaka, uka pachparak walja phunchhäwinaka. Maysatuqitx tatitur iyawsirinakax jan iyawskän ukanakarux walpin uñisipxirïtayna. Ukjamïpan jupanakax jayp’unakakiw alaxpach awkir jach’anchañatakix tantachasipxirïtayna.

Marka irpirinaka

Jichhax jupanakax sapa maraw marka irpirinakapx chhijllasxapxi. Uka marka irpirinakax Marka Malku, Mallku, Jilaqata, Yapu Qamani, ukat yaqhanakampi. Nayrïri jupasti tankani, lluch’uni, punchuni, chalani, suriyawuni, ch’uspani, wayit pantalunani, ukat wiskhun kunarakiwa. Warmisti tankani, away jathapt’ata, iwij pullirani, wiskhuni ukatx istallan kunarakiwa. Maynïrinakasti, ukapachparakiw nayrïr irpirjam isthapisipxi ukampins jan suriyawunikipxiwa. Taqi jupanakax saräwiparjamaw kunayman luräwinaks phuqhayapxi. Ukjamatw Qallamarkan saräwinakapx wali sumanjan laqanchayapxi.

Achunakamp uywanakampi

Uka pachparakiwa, uka markanx kunayman achunakax achu. Jisnawa: ch’uqi, apilla, ulluku, isaña, jawasa, yarana, jupha, qañawa, ukat awina kuna. Uka juyranakax may kutikiw maran churi kunati ukawjanx sapa maraw juyphi. Taqi ukanakampiw jupanakax jakasipxi. Ukatx lakan phaxsinx jutir maran suma achunak utjañapatakiw pachamamar waxt’apxi.

Maysatx Qallamarka ayllunx may maya uywanakaw utji. Askpachapinix waka, iwija, khuchhi, qalakayu, limachu ukat wank’u kun uywapxi. Uka uywanakax siwara, chhuxlla, ukat alpha manq’apxi.

Ukampirusa, aka qhipha maranakanx wakak jilpach uywxapxi, kunatti maynïrinakax janiw qachu wakanakjam lichi churapkiti ukat ukanak aljasiñax juk'a chaninikirakiwa.

Phunchhäwinaka

Qallamarkanx phunchhäwinakax sapa maraw utji. Ukanakax willkakutina, jallu qalltana, ukat chinuqa phaxsin apasi. Ukanakanx kunayman thuqhüwinakw uñancht’ayapxi: siku, musiñara, lakita ukat yaqhanakampi.

• Jaqinakamp utanakampi: Jichhürunakanx jaqinakax wali miratatatäxapxiwa. Censo (2012) ukarjamax jisk’ jach’a jaqinakax 1.027 ukjaniwa. Ukat utanak tuqitx saraksnawa, nayrat jichhürunakkamax utanakapax wali mayjakiptataxiwa. Nayrax utanakapax jichhutkamakïnwa, janiw khitins kalamina utax utjkänti, q’aranakakiw kalamina utanipxäna. Jichhax jicchhutx kalaminaruw jaqukipasxapxi. Yamakis jaqhipanakax latrillu altus utan kunäxapxiwa. Yaqhipanakakiw aruwit pirqan jichhu utachxatat utan jakxapxi.

Ukjam kunayman tuqit uñakipt’asaxa, akjamaruw tukt’aytan; janiw kunas wiñayäkiti, aka pachanx taqikunas tukusirikiwa. Nayrax Qallamarka ukankirinakax t’aqhisiñankapxirïtaynawa, ukat taqi ukanakax jichhürunakanx janiw utxiti. Ukampinsa, aka qillqt’atanx kimsa jan walt’äwinakaw uñstawayi; nayraqata, janiw jupha, qañawa, muti ukanakax sum achxiti. Juk’a juk’akiw utxi. Payïri, nayra utanakax juk’at juk’at chhaqtaski. Marat maratxamaw latrillut pirqani ukat kalaminamp utachxatat utanakax uñstaski. Qhiphïri, wayn tawaqunakax kastillanutak aruskipt’añ munxapxi, aymarat arsuñ p’inqasxapxakiwa. Jall ukatpï, taqi ukanak jik’arachuyañatakix akxat arusan qillqt’awaytanxa.

Ukjamakiw Marka Qallamarka ukaxa. Akat qhipha urunakarux juk’amp ukxat qillqasiskakiniwa.