Phisi

Phisix taykat ñuñuri ukat aycha manq'asir uywawa. Jaqimpiw utan jakasi ukat ankura, ruma ukjamanakaw utji. Q'ayacht'atax wali jawurawa, yamakis junt'ucht'atax walpin jurnintt'iri ukat janiw jikiqtasiñ munxirïxiti.

Ch'amapa

Ch'amapax phisqa kilujramu ukhawa, akax sapa kasta phisinakarjamaw mayjt'i, ukhamarak qachut urqucha ukarjama.

Uka q'illumpit janq'umpit phisix jaqin uywatawa. T’arwapax wali juch’usanakkiwa. Lip’ichipax wali quñawa. Uka uywat ñawikux janiw jach’äkiti, jisk'pachakiwa. Uñtapax jach’a uturunkur (tinkri) uñtatawa. Jichhaxa luräwinakapxat qhanancht’añäni; yaqhiphpachaxa ukax k’achchakiwa jani kuna süxtayas sarnaqi. Ukat kunapachati sustjasi, jani ukaxa kuna katjañatakixa chachpin khämar khämar thuqhtas t’ijtañ yati. Janiw kunampis jasak katjayaskiti. Mä arunxa saraksnawa, kawkha aylluns jaqimpi chikax jakakispawa, ukapachparakiw pata, qhirwa, ancha junt’u uraqina, ukat jach’a markanakan kuna utji.

Manq'apa

Manq’anakapax akanakawa: milk’i, aycha, achaku, k’awna, ukat yaqhanakampi. Phisix kunsa manq’akiwa, jilpachapinix jaqi manq’ampiw jakasi, ukampins challwakiwa jani waxt’añati, uka manq’antix q’alpin sawrintiri. Ukata walitatayañax sinti ch’amäxiriwa. Thixit challwa churatakiw juk’at juk’at walirtxiri.

Säwi

            "Janiw phisir pä kayut thuqhuyañati, iwij jakhur siwa."

Arja

            "Phisix qullqi jat’ir siwa."
            "Phisix wisit jutañapatakix ajanup jarisiri."

Ukampins phisituqitx janiw ukakïkiti, ukax wali anat warirawa, sañäni utanx pilut t’ixitampiw urqükirix anat kust’ayiri. Ukat ukjam anatapxañapatakixa, t’ixit muruq’uw t’ixsurapiña, ukat punkuruw warkkatarapiña, ukax ichkatatax t’ixit muruq’ unxtayarapitax justapaw jisk’a amparapamp t’axltas t’axltas anatañ qalltaskiri. Yamas yaqhipanakax kunawasati k’uchikïpki ukjax lusa qhana pustir kunaw jinchus lip’xatat ukjam jäsak jat’stapxiri, uñatat’asipxiri, ukatx mäkiw aynach uñt’asis uñt’asis thuru lawar qhumantat kutiqanipxiri.

Jichhax jaqin uywatjamax alwa jayp’unakax qhiri k’uchunpin chukt’ata jan ukax asirjam ch’uwt’at junt’uchasipxiri, yaqhippachax sunkhapa jan ukax wich’inkhapak ninamp phichharasxapxiri. Ukat sunkhti phichharasipxixa, jilantayasiñapkamax janiw achaku katuñ atxapxirïxiti. Sunkhanipiniw ukanakax jisk’ jacha achaku, achull achaku, ukat jamach’ kuns katupxi. Katuñatakix arumas urus mistsupxakiwa. Ukanakax uyu patat wich’inkhap khiwtas khiwtasaw qhamiyapxiri, ukat mayak thuqhtas jach’a sillunakapamp achaku ch’is ch’is sas llupthapipxi. Ukat katjatatx yaqhip phisix utarupiniw jakkirpachäpas jiwatäpas acht’at purinipxiri. Maysatx saraksnawa, niy ukanakax jaypach jakxapxi ukjax urasax justupakiw chhaqhapxiri, añuthayamp manq’antayasxapxiri, ukat jan ukäki ukax kuna usu katusas jiwxapxakirakiriwa. Ukax sañ muniwa, janiw ancha jay jakapkiti.

Phisi qallunaka

Khuysar aksar llawlltkir phisi qallunaka

Jisk’a phisinakax kimsa phaxsit yuripxi. Yuripki ukjax p’iqi jach’pachjamäpxiwa, ukat lichik taykapat ñuñt’asipxi. Janiw ukjpach manq’a manq’apkiti. Jisk’anakäpki ukjax nayra ch’irmthapitakipxiwa. Janïraw t’ijnaqañ atipkiti, aliqakiw llawllinaqañ yatipxi. Ukat kimsaqallq urut nayra p’iyasipki. Ukanakax may maya saminakaniw utji. Ukjarux kunawsati tunka suxtan ururinïxapxi ukjaw jisk’a jasa manq’anak katusipki.

Säwinaka

"Janiw phisir wallq’i sas sañati, sulluririwa."     
"Phisi qallu uywasiñtakix kunampis turkasiñapiniwa, janiw ch’ikhïrikit siwa."

Arja

"Phisiti payak wawachchixa, janiw suma marïrikiti, ch’ullapiniñapawa, janiw 
 parisäñapakiti."

Ukat niya mä phaxsi mäkiptawayxi ukat phisi qallunakax jach’itanakäxapxiwa. Ukjamïpanx jaqipax janiw taqpach uywkaspati, yaqhanakaruw jisk’a phisinakx uywxañapa, ukjaman jan manq’at jaktayaskañapataki. Jichhax khithiti mä phisi uywasiñ munki ukjax, jupax phisimp turkasiñatakix kuns apasiñappiniw. Jan ukjamäkas ukax phisix janiw achaku katxirïxiti, ina pisi amuyukiw jilsuri. Patanx ukjam saräwinipxiwa, ukat sipan jach’a markanakanx janiw pachpäkiti. Jupanakax qullqimpikiw phisx alasxapxi.

Titi phisi

Titi phisix janiw jaqin uywatäkiti, ukat pä saminiw utji: chuchi q’illump uqimpi. Ukanakax uywat phisit mäk’amp jach’pachawa, ukat janiw jaqimp jasak katuyasipkaspati. Katjä sas yant’sn ukax janïr sum jak’achkataw thastanipxiri. Uñtapax aliq phisir uñtatawa, wich’inkhapakiw jach’a thaxtha. Uka jan uywat phisinakax qullunakan jilpachapinix utji, janiw kawkhans utjkakiti. Ukanakax jamach’inakamp achakunamp manq’apxi. Ukat uka phisitx mä arjaw utji:

Titi phisxata

• Titi phisiti wakar uñstixa, waka illaw sasaw sapxi.

Uka phisix janipï ukjamakïkataynatixa, kunapachati qullunx wakar thastas sustjan ukjax aymaranakatakix wali askipinirïtaynawa, kunati ukax wakan mirañapatakiw uñstirïtayna.

Jiskt'atanaka

Patan jakasir jila kullakanaka