Pacha Kuti Uru
2012 maran taypi sata phaxsit pusi uru saraqkipanx Día de la Descolonización en el Estado Plurinacional ukatakiw Yatich Kamanit Jaqi Aru tamachäwir mä “jawillt’äw” purt’ayanipxistu. Uka urux kimsaniw Kuwirnun Utapar paqallqu pachar Altu Pata jach’a markat saraqapxtana. Purtan ukat niya anqan suyapxapinitaynawa. Jupanakax taqi chaqatapxänwa, ukjamarakiw jiwa isinakamp isthapt’atapxäna.
Ukat janiw walja k’atanak jalakipawaykiti. Niya kimsa qallqu pacharux mantxapxaktanwa. Mantatatx wakichäwix mäkirakiw qallti.
Wakichäwi
trukaña
Qalltatatx Yatich Kamani irpiriw Pacha Kutimpin Machaq Arunak irpiri utt’asitapat mä qhawqha arunak arst’i. Ukjarux Machaq Arunak irpirirakiw kumjams laräwinakap nayrar sartayani ukatuqinakat qhanancht’i. Qhipharux tata jilïr irpiri Evo Morales juparurakiw aru churapxi. Jupax “…nayrax khithiti Istarus Unirusamp wali suma apaskän jupax wali suma yäqatänwa… Jichhax ukanakax janiw ukjamäxiti. Ukax mayjt’ayaskañakiwa, ukat ukjamanak pacha kutjtayañäni…”, sasaw sarakistu.
Uka tukutatxarux Italaki thuqht’äw mä qhawqha k’atanak uñicht’ayapxistu. Jupanakax iwij isinkamakipxarakiwa. Ukat tata jilïr irpirisarus tata sullka irpisarus Machaq Arunak irpirirus ukat yaqhanakampir ukjamaw thuqt’ayapxi.
Qhipharux Machaq Arunak irpirimp yaqha jila kullakanakampiw aruskipt’aniwayapxtana. Sapa mayniw mayj mayja amuyunakanipxi. Maynïrinakasti, “wali askipiniwa” sasaw sapxistu. Yaqhanakax “uñjañäspawa, kunjamay luratanakax uñstchini” sasaw amuyt’ayapxarakistu.
Nayra achachilanakasan jiwasanaklayk ch’axwawäpxatapax janiw inamayäkiti kunatti aka qhipha urunakan juk’at juk’at luratanak uñjasktana. Suma yattan, aka Pacha Kuti satäkis uka phuqhasiñapatakix may maya luräwinakaw lurt’asiski. Ukjamïpan ukanakat jiwasax wali k’uchik jikxatastana, ukapachparakiw yaqha jila kullakanakax lup’ipxpacha. Jichhax aka luräwinakarux jiwasaxa, tamachäwjamax kawkjanakankapktanti ukjanakatpach kunayman luratanakasamp yanapt’añäni.