Uywa pusi (Felis catus) ukaxa sallqa pusi (Felis silvestris) uywañata uñstayatawa, ukaxa aycha manq’iri uywa manq’awa, ukaxa familia Felidae ukankiwa. Nayraqatax akax mä subespecie ukham uñt’atawa, Felis silvestris catus sutimp uñt’atawa.

Ukax jach’a uywanakat maynïriwa ukatx jichhürunakanx niya phisqa tunk kunayman uywanakaw utji, ukax organismos de certificación ukanakan uñt’atawa. Walja markanakanx pusix uywa manq’irinakan kamachinakaparjamaw uñt’ayasi, kunjamakitix anunaka, hurón ukanaka. Esencialmente territorial, pusix jisk’a uywanak manq’iriw kunjamatix roedores jan ukax jamach’inaka. Pusinakax kunayman vocalizaciones ukanipxi, purrs, meows, hisses jan ukax growls ukanaka, ukampirus nayraqatax ajanupan ukhamarak janchipan posición ukat feromonas ukanakampiw aruskipt’apxi.

2006 ukat 20071 maran lurat irnaqawiparjamaxa, uywa uywañax mä subespecie sallqa uywawa, ukax nayra achachilanakat jutiriwa, ukax africano sallqa (Felis silvestris lybica) subespecie ukankiwa. Nayrïr uywañanakax 8.000 marat 10.000 marakamaw Neolítico ukanx Media Fértil uksanx lurasispäna, uka pachax cereal yapuchañ qalltawimp ukhamarak reservas ukanakan tantachasitapatw uñt’ayasi, ukax roedores ukanakamp atacatäspawa, uka pachax pusix Jaqitakix mä aski yanapiriruw tukuwayi domesticación ukar mayt’asiña.

Nayraqatax egipcionakaw jach’añchapxäna, Europa uksanx Edad Media ukanx saxranakar uñt’ayapxäna ukatx 1800 maranakanw nobleza cartanakap wasitat katuqapxäna. Asia tuqinx pusix suerte, qamirïñ jan ukax jaya pacha jakañ ukanakamp sinónimo ukhamaw qhiparaski. Aka felino ukax cultura popular ukhamarak artística ukanakan chimpup jaytawayi, expresiones populares ukanakampi ukhamarak kunayman representaciones ukanakamp literatura, pintura ukat musica ukanakan.

Uta manqhankir pusinix samarañap jikxatapxi juk’ampirus canasta ukanakanwa.